Jamii lugh,ULUMBI,Msingi ya kutumia lugha,Msingi wa kutumia mahali,Msingi wa makubaliano wa kimazoea,Aina za jamii lugha,jamii lugha uwili,ulumbi, na sababu za ulumbi pamoja na matatizo yake.Diagrosia ni nini.

.

JAMII LUGHA MBALIMBALI

Dhana ya jamiilugha

Kwa mujibu wa Mekacha (2011) dhana ya jamii lugha imetafsiriwa kwa mitazamo mbalimbali, hata hivyo wataalamu wengi wanakubaliana na maana ya jumla kuwa jamii lugha ni watumiaji wa lugha wanaoishi katika eneo moja ambao hubainishwa kwa mahusiano yao ya kuendelea kutumia aina fulani ya lugha tofauti na watumiaji wengine wa lugha hiyohiyo. Licha ya fasili hii kuonekana kuwa ni rahisi kueleweka, bado ina utata katika kupata data wakati wa uainishaji wa wazungumzaji wake na uchanganuzi wa data za isimujamii.  Utata huu unajibainisha katika mambo yafuatayo;

     i.        Kujua mahali ambapo mipaka ya watumiaji wa lugha inaanzia na kuishia na kama inawezekana kukawa na mipaka ya eneo moja la jamii lugha isiyoingiliana na mipaka ya eneo lingine

   ii.        Uwezekano wa wazungumzaji wa lugha katika jamii lugha moja, kuzungumza lugha moja au zaidi. Je, wanatumia lahaja, lugha sanifu, misimu, lafudhi au wanatumia lugha zote?

  iii.        Vigezo vinavyotumika kuwabaini au kuwaainisha watumiaji wanaopatikana katika jamii lugha moja na kuwafanya waonekane kuwa wa jamiilugha husika.

Maswali haya na mengine mengi yanaifanya tafsiri ya dhana ya jamiilugha ionekane kuwa ni tata kinadharia na kiutendaji. Tutatumia misingi mitatu ili kuifahamu dhana ya jamiilugha:

     i.        Msingi wa kutumia lugha

Imezoeleka katika jamii nyingi lugha kutumika kama nembo ya jamii fulani ambapo watu wanaotoka au wanaopatikana katika jamii fulani hutambulishwa kwa lugha yao. Mfano tunaweza kupata lugha ya Kiswahili (Waswahili), Kichaga (Wachaga), Kiingereza (Waingereza), Kijaluo (Wajaluo), Kikalenji (Wakalenji) nakadhalika.

Katika utambulisho huu jamii au taifa linalotumia lugha moja ndilo linalopewa lugha moja. Kunapokuwa na matumizi ya lugha zaidi ya moja taifa au jamii husika haitambulishwi kwa Lugha, kwa mfano hutuwezi kuwa na jamiilugha ya Watanzania, Wakenya, Waghana nakadhalika. Jamii hizi huwa ni muktadha halisi wa matumizi ya lugha na si mtu mmojammoja kwa vile lugha ni mali ya jamii.

Hii ni kusema, Jamiilugha hujidhihirisha katika mawasiliano ambayo hufanikiwa katika misingi ifuatayo;

Ø  Kuelewana kwa wazungumzaji wa lugha miongoni mwao kunatokana na wazungumzaji wenyewe kuwa ni zao la jamii moja

Ø  Watumiaji wa jamiilugha moja huelewana kiurahisi kwakuwa wanazielewa kanuni na taratibu za mawasiliano zinazotumiwa na watumiaji lugha wote

Ø  Wazungumzaji wa lugha hiyo huwa na ujuzi na uzoefu wa muda mrefu wa kutumia lugha hiyo kwa nia ya kurithishana.

Kwa mantiki hii, lugha ndio inayojiwekea mipaka ya jamiilugha. Mipaka huanzia na kuishia mahali lugha inapoishia. Tatizo la mtazamo huu ni kuwa  kwanza, kuwepo kwa baadhi ya watu kuanza kutumia lahaja tofauti, Pili kunakuwa na matumizi ya lugha zaidi ya moja na hivyo kuwa vigumu kupata jamiilugha kirahisi kwasababu kunapotokea jamii zaidi ya moja kila jamii hujiona bora kuliko nyingine.

   ii.        Msingi wa kutumia mahali/Eneo

Watu wanaounda jamiilugha moja wanakaa katika eneo moja lenye mipaka mahsusi ya kijeografia. Wanassosholojia hutumia msingi wa mahali katika kubaini jamiilugha. Huamini katika msingi kuwa, watu wanapokuwa katika eneo moja kwa muda mrefu hujiundia kanuni na taratibu zao za namna ya kuishi, yaani mila na desturi. Watu hawa hujiwekea mipaka yao ili kujitofautisha na jamii nyingine, mipaka hii yawezakuwa milima, mabonde, mito, misitu minene nakadhalika. Mipaka hii ya kijeografia huheshimiwa daima na kurithishwa kutoka kizazi kimoja hadi kingine. Hivyo, ili kujua jamiilugha wataalamu wa lugha hawana budi kutumia misingi ya mahali mahali na lugha kuibaini jamiilugha kwakuwa ni vitu vinavyotegrmeana na kukamilishana.

 iii.        Msingi wa makubaliano wa kimazoea.

Ni msingi unaohusu jamiilugha ndogondogo ndani ya jamiilugha kubwa katika eneo fulani. Jamiilugha hizi zaweza kuwa za wafanyakazi wa kampuni fulani, wanafunzi, wanachuo, wafanyabiashara, vijana, jinsia fulani nk. Msingi wa makubaliano ya usemaji unatokana na mazoea ya muda mrefu kutokana na kuwa pamoja katika shughuli au mahali fulani. Tatizo la jamiilugha za aina hii ni utata katika kupata idadi halisi ya jamiilugha kutokana na kukosa ukomo. Hii inatokana na ukosefu wa mipaka dhahiri ya jamiilugha moja na nyingine kwa kuwa mtu mmoja anaweza kujibainisha katika jamiilugha zaidi ya moja. Mfano, mtu kuwa mfanyabiashara, mwanafunzi na vilevile mfanyakazi wa bandarini. Msingi huu unaelekea kuwa si imara.

AINA AU MAKUNDI YA JAMIILUGHA

1.   Jamiilugha zinazotumia lugha moja

Ikiwa jamiilugha inatumia lugha moja, basi jamiilugha hiyo inasemekana kuwa yenye kutumia lugha moja (Monolingual speech community). Lugha hii hutumika katika maeneo yote ya matumiazi ya lugha, maeneo rasmi ya utawala na serikali na yasiyo rasmi ya matumizi ya lugha kama vile majumbani katika kiwango cha familia na mtu na mtu. Wanajamii wote wandhaniwa kuielewa na kuitumia lugha husika kiufasaha katika shughuli zao za kila siku.

Hata hivyo, katika karne ya leo ambapo kuna maingiliano na mawasiliano bora zaidi mingoni mwa wanajamii duniani ni vigumu kupata jamiilugha yenye kutumia lugha moja tu katika mawasiliano yake. Ugumu huu unatokana na maingiliano kupitia njia mbalimbali kama uhamiaji, utalii, elimu, dini, ndoa, ukimbizi, mawasiliano ya kimtandao nk.

Vilevile hata katika jamiilugha yenye kutumia lugha moja bado kunaweza kutokea suala la tofauti za kilahaja. Kwa upande mwingine watumiaji lugha wa mipakani hulazimika kujifunza lugha nyingine zaidi kutokana maingiliano ya kijamii, kiuchumi na kiutamaduni na watu kutoka katika jamiilugha wanayopakana nayo. Hii inawafanya wawe na lugha mbili tofauti (jamiilugha uwili) kwa wakati mmoja..

Kimsingi dhana ya jamiilugha inayotumia lugha mojailikuwepo kwa Tanzania kabla ya ujio wa wakoloni ambapo kila jamii ilitumia lugha moja. Hivyo, kulikuwa na taifa la wahehe, wachaga, wasukuma nk. Baada ya ujio wa wakoloni mataifa asilia yakawa chini ya utawala mmoja. hivyo kukawa na mataifa makubwa zaidi kama ya Kenya, Tanzania na Uganda. Hapo ndipo muingiliano ukawa mpana zaidi.

2.   Jamiilugha Uwili

Ikitokea katika jamii kuwa na matumizi ya lugha mbili kwa wakati mmoja tunaweza kusema jamii husika ni jamiilugha uwili. Kigezo kinachotumika ni idadi ya lugha zinazotumika. Inawezekana kupata jamiilugha uwili katika mazingira ya Tanzania ambapo watu wanaweza kuzungumza lugha ya Kiswahili na wakati huohuo wanazungumza lugha mojawapo kati ya lugha za asili. Hata hivyo, kutokana na maendeleo ya sayansi na teknolojia, mtu mmojammoja wanajua lugha zaidi ya mbili. Kiswahili, Kiingereza/ Kifaransa, Lugha ya/za asili nk.

3.   Jamiilugha Ulumbi

Katika mzingira ya kawaida kwa watanzania kuna wakati wazungumzaji humudu lugha zaidi ya mbili. Mfano, mtu anaweza kuzungungumza lugha moja au zaidi kati ya lugha za asili, Kiswahili na lugha moja au zaidi. Mfano, anaweza kujua lugha ya Kinyakyusa, Kisafwa, Kiswahili na Kiingereza hivyo kujua lugha nne. Mwingine anaweza kujua lugha moja ya asili mfano Kisukuma, Kigogo na Kiswahili tu na akawa anajua lugha tatu nk. Hivyo, idadi ya lugha katika jamiilugha ulumbi hutofautiana kati ya mtu na mtu na jamiilugha na jamiilugha. Vilevile ikumbukwe kuwa kiwango cha umahiri katika lugha anazojua mzungumzaji si lazima kiwe sawa. Kuna atamudu vizuri zaidi lugha fulani ikilinganishwa na nyingine.

Sababu za Kutokea Ulumbi

Ulumbi katika jamiilugha inasemekana kuwa unasababishwa na mambo ya ndani ya jamii yenyewe na mambo yanayotoka nje ya jamii. Kwa ujumla mambo hayo ni pamoja na uhamiaji, ukimbizi, ukoloni, biashara, elimu, dini, mipaka ya kimataifa, Nguvu za dola, teknolojia ya habari na mawasiliano, nguvu [kisiasa, kiuchumi na kiutamaduni] nk. Ieleweke kwamba sababu za kutokea kwa ulumbi hutofautiana kati ya jamii na jamii na msemaji mmoja na mwingine.

Matatizo ya Jamiilugha Ulumbi

Tatizo la kuteua lugha ya kutumia kitaifa kati ya lugha zinazotumika. Mfano, kupata lugha ya taifa, lugha ya kufundishia na lugha rasmi. Kila jamiilugha inaweza kuwa na nguvu kimatumizi au kwa idadi ya wazungumzaji kiasi cha kutaka kuteuliwa na hivyo kuwa vigumu kupata lugha kiurahisi.

Hata hivyo, inashauriwa kuwa uteuzi wa lugha kitaifa unapaswa kufanyika kwa uangalifu sana kwa kushirikisha makundi mbalimbali ya kijamii ili kuepuka minyukano ya kimaslahi miongoni mwa wanajamii.

Vilevile ulumbi unaweza kusababisha ukosefu wa umoja na mshikamano miongoni mwa wanajamii kwa vile kunakuwa jamii zinazojibainisha katika lugha na kila jamii inakuwa na utamaduni wake na hata mazingira yake.

MATUMIZI YA LUGHA

Katika kipengele hiki tunatarajia kuchunguza jinsi matumizi ya lugha yanavyojibainisha miongoni mwa watumialugha na jamiilugha. Ni kwa nini lugha hutumika tofautitofauti kati ya jamii moja na nyingine.

Sababu za kutofautiana kwa matumizi ya lugha:

Umri, elimu, jinsia, dini, matabaka [kisiasa, kiuchumi, kijamii], makabila, jiografia,  nk.

Makundi ya lugha za Tanzania

Tanzania ni nchi inayoonekana kama eneo la makutano ya makundi ya lugha za asili katika Bara la Afrika. Makundi haya ni Naija-Kongo (Bantu), Nailosahara, Afroasia (kikushitiki) na Kikhoisani. Haya ni makundi ya msingi.

Nailosahara

Ni kundi lingine la lugha ambalo asili yake ni Afrika ya Kaskazini Misri, Ethiopia na Sudani. Mfano wa lugha za kundi hili Tanzania ni Kimasai

Afro-Asia

 Ni kundi kubwa lilizaa kundi la kushiti ambalo linajumuisha lugha kama Iraqw[kimbulu] 500,000 na lugha nyingine za Burunge, Alangwa,Gorowa na Ma’a (Mbugu) zina jumla ya wazungumzaji 40,000. Sifa moja kubwa ya lugha hizi ni sauti ya mkwaruzo kooni inayodhihirisha kuwa asili yake ni Uarabuni.

Khoisani

 Asili yake ni Afrika kusini. Mfano wa lugha TZ ni Kisandawe na Kihazabe . Sifa kubwa ya lugha hii ni konsonanti za kukisi.

Bantu

Hili ni kundi linatokana na kundi la Benue Kongo ambalo lilitokana na kundi la Naija-kongo.Kundi hili linalojumuisha lugha nyingi zaidi pamoja wa wazungumzaji nchini Tanzania. Linahusisha lugha kama vile Kisukuma, kichaga, kinyakyusa, kiha nk.

Pamoja na kuwepo kwa makundi haya, bado kuna matumizi ya lugha nyingine za kigeni kama vile Kingereza, Kilatini, Kiarabu, Kifaransa, nk ingawa kwa viwango vidogo.

Diaglosia

Katika jamii hutokea wakati mwingine lugha mbili kutumika, moja kutumika matika mazungumzo ya kawaida katika familia, mtu na mtu wakati lugha nyingine hutumika katika shughuri lasmi kama elimu mahakama, biashara, bunge nk. Vilevile inaweza kutokea lugha moja kuwa na lahaja tofauti ambapo kunakuwa na lahaja ambayo inatumika katika mawasiliano ya kawaida ilihali lahaja nyingine hutumika katika mawasiliano rasmi. Lugha ua lahaja inayotumika katika mawasiliano ya kawaida hupewa mhadhi ndogo C na inayopewa matumizi katika shughuri rasmi hupewa hadhi ya juu J. kunapokuwa na mahusiano ya namna hii tunasema kuna Diaglosia (kifaransa “diglossie”).

MAMBO YANAYOJIPAMBANUA KATIKA DIAGLOSIA

a.    Uamilifu

Lugha au lahaja J hutumika zaidi ikilinganishwa na lugha au lahaja C. Hii inatokana na kupewa majukumu mengi zaidi mfano kaika elimu, mahakama, biashara, dini, mahusiano ya kimataifa nk. Ni lugha inayoeleweka na kutumika na watu wengi zaidi ikilinganishwa na lugha ua lahaja C. Wageni wanapotaka kujifunza hupenda kujifunza lugha J. Vilevile maarifa mengi huwa katika Lugha au lahaja J ingawa ufafanuzi wake waweza kufanyika katika lugha au lahaja C.

b.   Umaarufu

Watumiaji wa lugha huiona lugha au lahaja J kuwa ni bora na maarufu zaidi kuliko C. Matokeo yake watu wengi zaidi hujifunza na kutumia J. mfano, watu watataka kusikiliza nyimbo, filamu, mashairi katika J hata kama hawaelewi ilikinganishwa na katika C. Vilevile katika dini lugha C hutumika zaidi. Mfano Kiarabu, Kiswahili nk.

c.    Mapokeo katika maandishi

Jamii huamini kuwa lugha iliyo katika maandishi ndiyo kiwakilisho sahihi cha lugha J. Hata tabaka la watumia lugha J huamini hivyo. Matokeo yake lugha J hutukuzwa wakati C hupuuzwa. J yaweza kuwa ya kizazi kilichopita au kilichopo  mfano mashairi, dini, falsafa, sheria, sayansi nk.

d.   Ujifunzaji Lugha

Katika kiwangoi cha familia watu hutumia lugha C. Watoto wanapowasiliana wao kwa wao au na wazazi hutumia Lugha C. Hata hivyo, katika shughuri rasmi kama vile elimu, mahakama, redioni lugha J hutumika. Kanuni na miiko ya sarufi ya lugha J hufundishwa darasani wakati lugha C hufundishwa kimapokeo/kwa kurithishwa.

e.    Usanifishaji

 Lugha J imefanyiwa tafiti nyingi zaidi kuhusu sarufi, msamiati, mitindo, otografia nk na miiko yake.Matokeo yake  Lugha J inakuwa imesanifishwa na otografia yake haibadiliki ingawa maana yaweza kubadilika katika muktadha fulani.

f.     Msamiati

Kunakuwa na mwingiliano mkubwa wa msamiati kati ya lugha J na C. Hata hivyo, lugha J ina msamiati mwingi zaidi wa kiufundi na kigeni ambao unakosa visawe katika J. Vilevile msamiati katika lugha C mwingi sio rasmi. Kwa mifano;

Mother                           mum

Cigarette               fag

Police officer                   cop

Steal                     pinch

Children               kids

g.    Sarufi

Sarufi ya lugha J imechanganuliwa zaidi na kuandikwa wakati sarufi ya lugha C ni mara chache kuandikwa kwa vile huchukuliwa kuwa ni hafifu.

Mambo yanayoweza kusababisha diglosia kutokea

a.    Kuwepo lugha zaidi ya moja au kutokea kwa lahaja nyingi katika lugha.

b.   Kuwepo kwa matabaka katika jamii. Tabaka lenye nguvu kisiasa, kiuchumi litaathiri uteuzi wa lugha J.

**Hadhi ya lugha, Mekacha (2000:133) anaeleza kuwa, kupanga hadhi ya lugha huhusisha vi[pengele viwili ambavyo ni uteuzi wa lugha au kilugha cha kutumika kama lugha rasmi na pili ni utekelezaji wa mabadiliko yatakayowezesha watu kutambua, kukiri na kufuata matumizi ya lugha yaliyokusudiwa. Aidha Haine (1992) anaeleza kuwa tunaposema lugha fulani ina hadhi tuna maana kwamba lugha hiyo inamnufaisha mzungumzaji kijamii, kiuchumi, kielimu, kikazi na kisiasa. Haine (keshatajwa) anataja sifa za lugha zenye hadhi ya juu na sifa za lugha zenye hadhi ya chini kama ifuatavyo;

Lugha zenye hadhi ya juu

Lugha zenye hadhi ya chini

i.        Zimesanifiwa na zinatumia lugha rasmi.    ii.        Nyingi ya lugha hizi zinatoka ulaya au nchi zilizoendelea kiuchumi   iii.        Zinatumika kama lugha za kufundishia katika mfumo rasmi wa elimu. Baadhi ya wazungumzaji hujifunza lugha hizi shuleni kama lugha ya pili.   iv.        Zinakuzwa na kuendelezwa kwa kuwa na mipango madhubuti iliyoandaliwa katika sera ya lugha.     v.        Ni rahisi mzungumzaji kupata kazi nzuri kwa kutumia lugha hizi.   vi.        Zina historia ndefu ya karne nyingi zilizopita ya kuwa na maandishi yaliyohifadhiwa ya lugha hizi.  vii.        Hutumiwa na watu wenye nafasi za juu serikalini katika siasa, uchumi, elimu, dina na kadhalika.

i.             Hazikusanifiwa na zinatumia lugha lugha zisizo rasmi yaani za kilahaja au kikanda. ii.           Ni lugha ya kijadi iii.          Inatumika katika mawasiliano ya kawaida iv.          Zinatumika kama lugha za kufundishia katika mfumo usio rasmi wa elimu. Baadhi ya wazungumzaji hujifunza lugha hizi majumbani au mitaani kama lugha ya kwanza v.            Hazina historia ndefu, kwakuwa haizikuwekwa katika maandishi vi.          Haina uhusiano wa moja kwa maoja na upataji wa ajira hususan katika nchi ya Tanzania.

Triglosia

Triglosia hutokea kunapokuwa na lugha moja kuwa na hadhi ya J na nyingine kuwa C lakini katikati ya lugha hizi kunakuwa na lugha nyingine yenye nguvu kihadhi kuliko lugha C. mfano mahusiano ya lugha ya Kiingereza, Kiswahili na lugha nyingine za kijamii kwa Tanzania ambapo Kiswahili kina nafasi ya Kati. Uhusiano huu ni wa kidarajia.

Poliglosia

Poliglosia ni sawa na triglosia isipokuwa tofauti yake ni kuwa katika poliglosia kunakuwa na lugha nyingi zenye hadhi tofauti katikati. Mfano, Kiingereza, Kifaransa Kiswahili na Lugha za kijamii kama Kihehe.

KUTOFAUTIANA KWA LUGHA

Viwango vya kutofautiana kiisimu katika lugha

(a)  Mabadiliko ya kifonetiki na kifonolojia

Katika hali halisi si rahisi watu wote kuwa na matamshi sawa katika jamiilugha yote. Kwa vile hata mtu mmoja hawezi kumudu matamshi yake sawa wakati wote kutokana na ulimi kuteleza, hali, maumbile, nk. Katika kiwango cha jamii hutokea pia kuwa na namna ya matamshi inayowatambulisha kama kundi moja. Mfano wameru, wachaga, wapemba, wamakonde nk. Tofauti hizi hujidhihirisha katika sauti, toni, wakaa, lafudhi nk.

b) Tofauti za mofolojia

Mabadiliko ya kimofolojia huhusisha kuongezwa, kudondosha au kuungana kwa mofimu tofauti. Tukio hili huweza kutokea kwa namna tofauti.

Kuongezwa kwa viambishi.

Lima> limaga/halimagi, mjombae/mamaae[wameru]

Vilevile kunakuwa na matumizi mabaya ya upatanishi wa kisarufi miongoni mwa wazungumzaji wa lugha ya Kiswahili kutokana na athari ya lugha mbalimbali.

Mfano: mbuzi yangu, funguo yangu, nyimbo yangu 

Vilevile neno moja laweza kupewa dhima ya kiambishi na hivyo kuambatanishwa na maneno mengine. Katika Kiswahili tuna mfano mzuri wa neno bongo. Bongoland, bongostarsearch, bongo….

Ufananishaji au ubadilisho ni sababu nyingine ya kutokea kwa tofauti za kimofolojia katika lugha. Ubadilisho hutokea wazungumzaji wanapoongeza kiambishi fulani katika neno tofauti na kanuni za lugha husika zinavyosema

Mfano:  kaka> m-kaka>wakaka,

            baba> m-baba

          Huenda> kuenda-ga.

          Haendi > haenda-gi.

          Kiongozi > mkiongozi

          Kiosk > Ki-oski> vi-oski

          Video >vi-deo> Ki-deo

c) Tofauti za kimsamiati

Ukopaji ni chanzo kikuu cha mabadiliko ya kimsamiati kutokana na kuwa lugha huingiliana na kusababisha ukopaji kutokea. Mfano, Kiswahili kimekopa asilimia 40 kutoka lugha mbalimbali wakati Kiingereza kimekopa 60% kati ya msamiati wake unaoandikwa kutoka kilatini na kigiriki, kutoka kifaransa na kutoka kifaransa kupitia kigiriki na kilatini.

Katika jamiilugha kunakuwa na kundi la wazungumzaji wanaotumia maneno ya mkopo tuwaite wanamabadiliko mfano wasomi na kundi lingine ni la watu wasiotumia maneno ya mkopo tuwaite wasiopenda mabadiliko.

Muziki: Siingo, promota,

Soka: gemu, spoti, refarii, kadi nyekundu/njano

Elimu: disco, kichwa, maksi, somo

d) Tofauti za kisintaksia

Lugha zinaweza kugawanywa katika makundi kutegemeana na jinsi muundo wa sentensi unaozingatiwa. Kiima (K), kitenzi (T) na yambwa (Y). Hivyo, tunaweza kupata lugha zenye KTY, KYT au TKY. Kama ilivyo upande wa mabadiliko ya kifonolojia na kimofolojia, lugha yaweza kubadilika kisintaksia kutoka aina moja hadi nyingine.

Kunaweza kutokea tofauti za ndani ya lugha yenyewe ambapo watu wanapozungumza huanza kutumia muundo tofauti na uliozoeleka.

Mfano: TK= anasema John.

         

Vilevile lugha yaweza kukopa miundo kutoka katika lugha nyingine kupitia kikundi fulani cha wazungumzaji.  Kwa mifano;

·         mabibi na mabwana,

·         kwa uchache,

·         mwisho wa siku “at the end of the day”

·         Kwa vyovyote “all in all”

·         Kile kitabu ni change “ that book is mine”

·         Simama juu “stand up” badala ya simama

·         nk.

e) Tofauti ya kimaana

Maana za maneno zinaweza kubadilika katika lugha kutokana na watu kutaka kuelezea hisia zao kwa namana iliyo tofauti. Maana hizi hubadilika kutoka kundi moja hadi jingine. Mfano vijana wanaweza kutumia neno fulani wakiwa na maana fulani tofauti na ilivyozoeleka yaweza kubadilika katika sura tatu.

·         Kupanuliwa kwa maana ya neno

·         Kufinywa kwa maana ya neno

·         Maana ya neno kuhama

Neno kupe, mwanga, bibi, shangazi, bongo

LAFUDHI NA REJESTA

a.    Lafudhi

Lafudhi ni tofauti za kimatamshi zinazojitokeza kwa watumiaji wa lugha moja. Hivyo, lufudhi hujikita zaidi katika matamshi.

Kila mtu ana lafudhi yake kama ilivyo kwa kila mtu kuwa na lahaja yake. Hii hutokana na ukweli kuwa mtu anaweza kutumia lugha kwa namna tofauti kimatamshi kwa vile si rahisi kudhibiti matamshi yake. Hivyo, inapofikia swala la lafudhi hoja si mtu kuwa au kutokuwa na lafudhi bali ni lafudhi au lahaja ipi mtu anatumia.

Kwa mantiki hiyo, tuna lafudhi ya mtu mwenyewe katika Kiswahili, Kiingereza katika kiswahili, kilingala katika Kiswahili, kinyakyusa katika Kiswahili, kimeru katika Kiswahili.

b.   Rejista

Watu wanapokuwa katika muktadha fulani hulazimika kutumia lugha inayoendana na muktadha husika. Mathalani, A anapokutana na rafiki yake wnayelingana kiumri watatumia lugha iliyotofauti na wanatakapokutana na mtu mwenye umri tofauti. Vilevile A atakapokuwa sokoni atalazimika kutumia lugha ya sokoni, akiwa kanisani au msikitini atatumia lugha ya kanisani/msikiktini, akiwa mchezoni (lugha ya mchezoni) akiwa safarini (safarini), mazungumzo au mandishi nk.

Chunguza mifano ifuatayo:

·         Mimi utumbo

·         Chukua vichwa

·         Jamaa anakamua kinoma

·         Umeanza dakika ishirini zilizopita

Wazungumzaji hao wanatoka kundi gani?

Hivyo, tunaweza kusema rejista ni aina yoyote ya lugha ambayo inatumika katika muktadha fulani.

Katika mazingira rasmi kunakuwa na matumiza ya lugha rasmi; uteuzi wa msamiati, sentensi zinazofuata kanuni nk. Katika mazingira yasiyo rasmi kunakuwa na matumizi ya lugha isiyo rasmi. Mfano, matumizi ya msamiati usio rasmi, sentensi zisizokuwa rasmi, lugha inayobagua, udondoshaji wa msamiati au kifungu cha maneno, nk

Tunaweza kupata mtindo wa matumizi ya lugha wa mahakamani, redioni, runinga, magazetini, shuleni/vyuoni, michezoni, dini,sayansi, sanaa, biashara, mandishi, mazungumzo, siasa,hosipitalini,jeshini, wapenzi wawili, wanarika, kikazi,  vyombo vya usafiri nk. Mtu mmoja atalazimika kutumia lugha kuendana na mazingira husika. Matumizi haya yaweza kuambatana na matumizi ya istilahi au misimu.

Mtindo

Mtindo katika lugha hauna budi kuuona kama dhana ambayo si rahisi kuitenganisha na lafudhi. Hii inatokana na ukweli kuwa wakati mtindo huzungumzia namna ya kutumia lugha lafudhi huzungumzia matokeo ya namna ya kutumia lugha yaani aina tofauti za matamshi ya lugha tu. Mtindo unaenda mbali zaidi hadi kwenye mandishi, viungo, matamshi, nk.

Mtindo wa utendaji unaweza kuwa wa kirazini

ü  Kuteua matumizi ya lugha kwa watu tofauti

ü  Uteuzi sahihi wa misemo, sentensi, nk

Mtindo pia waweza kuwa wa nusu urazini

ü  Kutumia lugha ya hisia kama ukali, huzuni, uchovu nk pasipokujua

ü  Kubadili namna ya matamshi pila kujua

ü  Kubadili msimbo pasipokutarajia

ü  Kutumia viungo vya mwili bila kupanga

ü  Kutumia lugha ya jinsia pasipokutarajia

PIJINI NA KRIOLI

Makundi mawili ya Wazungumzaji wa lugha tofauti wanapokutana pamoja kutokana na sababu mbalimbali (Mfano biashara, vita, siasa nk) wanapohitaji kuwasiliana wanalazimika kutumia njia tofauti ili kuondoa tatizo la mawasilano.

a.    Lugha inayozungumzwa na kundi la wazungumzaji wengi huwa na nguvu kiasi cha kulazimisha kundi la wachache kujifunza lugha ya kundi la wengi. Mfano, mataifa mengi yalilazimika kujifunza lugha ya Marekani yalipohamia marekani.

b.   Makundi yote mfano mawili kulazimika kutumia lugha ya tatu iliyo ngeni kwa wote. Mfano kingereza, kifaransa, kireno nk.

c.    Njia ya tatu ni ya kuamua kusawazisha lugha zilizopo mfano A na B na kuunda lugha ya tatu. Lugha inayoundwa inaitwa pijini.

PIJINI

Pijini ni lugha inayotokana na makundi tofauti ya watu wanaotumia lugha tofauti kukutana pamoj na kunda lugha iliyo tofauti na lugha mama za makundi husika. Lugha hii hutokana na makundi husika kuamua kusawazisha tofauti zao za lugha katika viwango vyote yaani, matamshi, msamiati, mofolojia, sintaksia na maana.

Pijini hutokea zaidi katika maeneo ambayo makundi makubwa ya watu hukusanyika kutokana na shughuli mbalimbali kama vile biashara, viwanda, vita, ukoloni, nk. Lugha yenye nguvu zaidi kijamii ndiyo inayochangia sehemu kubwa ya msamiati kwa vile wazungumzaji wake huchukuliwa kuwa lugha yao ina hadhi kubwa zaidi kiuchumi, kisiasa na hivyo kuvutia wazungumzaji wengi zaidi kujifunza na sio kinyume chake. Mfano, pijini ya Papua New Guinea ya Tok Pisin ambayo msamiati wake mwingi unatokana na lugha ya Kiingereza.

Tok Pasin            Kiingereza           maana

Dok                      dog                       mbwa

Pik                        big                        nguruwe

Painim                           find                       kutafuta

Hukim                            hook                     kuvua

Sekan                             shake hand          patanisha watu

Mazingira ya kutokea kwa pijini

a.    Makundi yanayotumia lugha tofauti kutokuwa tayari kujifunza lugha ya upande mwingine.

b.   Mwajiri na mwajiriwa.

c.    Uvamizi wa kivita/ ukoloni mfano waingereza, wafaransa na waamerika kuvamia maeneo mbalimbali ya asia na pasifiki katika karnr ya 20. Mfano kuna pijini za kijapani na Kiingereza, Vietinamu na kifaransa (Toæy Boæy).

Licha ya sababu hizi sababu zinazoripotiwa zaidi ni makundi makubwa kuhamia eneo moja kutokana na sababu za ajira kama manamba, madini. Mfano pijini ya kihawaii na Kiingereza ambapo wote waliajiriwa katika mashamba ya manamba katika karne ya 19. Vilevile kuna sababu ya muktadha wa biashara.

KRIOLI

Neno krioli awali lilitumika kumanisha watoto waliozaliwa katika makoloni. Linatokana na neno la kihispaniola la criollo. Baadaye neno hili lilipata maana ya ziada kumanisha lugha zilizotumiwa na watoto waliozaliwa katika makoloni (Lugha ya krioli). Hivyo, krioli ni lugha inayotokana

Umuhimu wa kujifunza lugha za pijini na krioli

a.    Kujua historia ya jamiilugha

Kuna uhusiano mkubwa kati ya jamii na lugha kama ilivyo kwa lugha na utamaduni. Kwa matiki hii kujifunza lugha za pijini na lahaja kunawawezesha wanaisimujamii kujua mambo mbalimbali ya  jamii inayotumia pijini na krioli. Kupitia krioli na pijini tunaweza kufuatilia historia ya jamii husika kuwa zimepitia katika nyakati gani. Mfano ukoloni, harakati za kudai uhuru, manamba, vita, uhamiaji, njaa nk. Vilevile tunaweza kujua makundi yanayopatikana katika jamii na historia yake.

b.   Chanzo cha data za isimujamii

Jamiilugha za pijini na krioli ni chanzo muhimu sana cha data kwa watafitu wa isimu-jamii wanaotaka kuchunguza, kuchambua na kufafanua mabadiliko ya lugha na kukua kwa ulumbi katika jamii. vilevile husaidia kuelezea sababu za watu kubadili msimbo wanapozungumza. Data zote hizi hupatikana natika lugha za pijini na krioli.

c.    Chanzo cha watunga sera za lugha

Kwa sasa lugha za pijini na krioli zinatumika sambamba na lugha nyingine zikiwemo zilizosababisha kutokea kwake. Mfano, Kiingereza, kifaransa, kireno nk. Mfano, Pijini ya Tok Pisin (Papua New Guinea), Pijini ya Kinigeria (Nigeria) na pijini ya Fanakalo (A. Kusini) Hutumika pamoja na lugha nyingine. Hivyo, lugha za Pijini na Krioli hutambulika kama lugha nyingine. Hivyo, kuna haja kwa watunga sera kuzitambua lugha hizi kama ilivyo kwa lugha nyingine na hata kutubutu kuzipangia maeneo ya matumizi. Hi itazifanya lugha hizi kuzidi kukua zaidi.

Matatizo ya lugha za Pijini na Krioli

a.    Kuzihusisha lugha za pijini na biashara za utumwa na hivyo watu wengi kutokuwa tayari kujifunza au kutumia kama ilivyo kwa lugha nyingine. Hata hivyo watetezi wa lugha wanaona kuwa hii si sababu ya msingi.

b.   Msamiati mkubwa wa lugha za pijini na krioli unatokana na lugha za nje ya Afrika wakati watumiaji wengi wa lugha hzi wanatoka Afrika. Hivyo, wanona kuendelea kutumia na kusanifisha lugha hizi na kama sawa na kuendelea kuuenzi ukoloni. Hivyo watumiaji wa pijini wanalazimika kujifunza na kutumia lugh nyingine za asili au za kigeni.