isimu linganishi ,kazi ya isimu linganishi,majukumu ya isimu linganishi.

Katika kazi hii tumejadili dhana ya isimu linganishi kwa kuangalia maana ya isimu linganishi kama ilivyoelezwa  wataalam mbalimbali, malengo yake na jinsi inavyofanya kazi katika kulinganisha lugha.

Matinde, ( 2012), anaeleza kuwa isimu linganishi ni tawi la isimu linalochunguza na kuchanganua usuli na uhusiano uliopo kati ya lugha mbalimbali.

Massamba, (2009), anaeleza kuwa isimu linganishi ni taaluma ya isimu ambayo lengo lake hasa ni kujaribu kuonesha sifa bia za lugha mbalimbali au familia mbalimbali za lugha.

Wanjara, (2011), anafafanua maana ya isimu linganishi  kwa kueleza kuwa ni tawi la isimu linalofanya uchanganuzi wa lugha mbili au zaidi ili kuzilinganisha na kuzilinganua.

Hivyo, isimu linganishi ni tawi la isimu ambalo lengo lake mahususi ni kufanya uchunguzi wa lugha mbalimbali ili kuweza kuzilinganisha na kuzilinganua, ili kuonesha kufanana na kutofautiana kwa vipengele mbalimbali vya lugha hizo na kuziweka lugha hizo katika makundi kutegemeana na uhusiano wake.

Malengo ya isimu linganishi ni haya yafuatayo :

·         kuchunguza mfanano na muachano wa lugha mbili au zaidi

·         Hulinganisha na kulinganua vipashio mbalimbali vya lugha mbalimbali ili kudhihirisha kufanana au kutofautiana kati ya ligha hizo.

·         Isimu linganishi huchunguza lugha katika viwango vyote yaani fonolojia, mofolojia, sintaksia na semantiki ili kuonesha na kueleza jinsi lugha hizo zinavyofanana na kutofautiana.

·         Kubainisha makundi mbalimbali ya lugha  kwa mfano familia za lugha kama vile lugha ya kihindi , kizungu na lugha za kiafrika.

·         Kubainisha lugha zilizo na uhusiano kinasaba na kuonesha jinsi lugha hizo zinavyotofautiana.

·         Isimu linganishi pia huangalia kufanana na kutofautiana kwa namna lugha mbalimbali huunda maneno yake katika kurejerea hali mbalimbali. Mfano lugha ya kilatini na kiingereza hubadilisha umbo la neno kudhihirisha hali mbalimbali mfano kitenzi “do” hubadilika na kuwa “did” na “done” kurejelea wakati uliopita.

·         Isimu linganishi pia hushughulikia uchunguzi wa ukuaji wa lugha kwa mujibu wa mpito wa wakati.

·         Isimu linganishi hubainisha makundi mbalimbali ya lugha na hata kufanikiwa kuunda lugha mama ya lugha husika kama kibantu.

·         Isimu linganishi hujihusisha na uainishaji wa lugha mbalimbali kwa mujibu wa vigezo anuai kama vile miundo ya maneno, sentensi na ukuruba wa kihistoria. (Wanjara, 2011).

Tawi hili la isimu linganishi hujikita katikabkuangalia jinsi lugha za binadamu zinavyofanana kutokana na  vipengele mbalimbali vya kiisimu. Vipengele hivyo ni hivi vifuatavyo:

Lugha hufanana kutokana na kuwa katika asili moja, Lugha za kibantu zinafanana kwasababu zinatokana na lugha mame moja. Tukiangalia kufanana kwa lugha za kibantu katika kigezo cha kiisimu vipengele vinavyoangaliwa ni kufanana kwa msamiati, muundo wa kifonolojia, muundo wa kimofolojia, muundo wa kisintaksia na mpangilio wa ngeli za majina. (Mgullu,2012)

Katika kipengele cha msamiati pia tunaona kwamba msamiati wa msingi wa lugha za kibantu na Kiswahili hufanana kwa kiasi kikubwa mfano,

Kiswahili         kinyakyusa                  kinyiha                  kipogoro             Kindari

Maji                amisi                             aminzi                      Machi                  Amishi

Jicho               iliso                               Ilyinso                      Lisu                      Ilyiso

Munyu            umunyu                        umunyu                     munyu                  Umunyu

Kwa mifano hiyo tunaona kuwa mizizi inafanana kwa kiasi kikubwa. Hivyo kuna uhusiano wa kinasaba kati ya Kiswahili na lugha za kibantu.

Kufanana kimofolojia, lugha za kibantu na Kiswahili zinafanana kwa kiasi kikubwa katika mfumo wa maumbo ya maneno. Mfano namna viambishi vinavyopachikwa katika mzizi wa maneno hufuata kanuni ileile kama inavyotumika katika lugha ya Kiswahili yaani viambishi vinaweza kupachikwa kabla au baada ya mzizi na huwa na uamilifu bayana.(Matinde,2012).

Kiswahili                  Kisukuma                     Kinyiha                      Kinyakyusa         

A-na-lim-a              A-le-lem-a                    A-ku-lim-a                 I-ku-lim-a

A-na -chek-a          A-le-sek-a                    A-ku-she-a                  I-ku-sek-a

Kutokana na mifano hii tunaona kuwa kutenganisha viambishi hufuata kanuni mojakwamba mahali palipo na kiambishi cha njeo mfano na-le (kisukuma) utaona kuna unasaba baina ya lugha hizi.

Pia kufanana kwa maumbo kati ya lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu kunaonekana katika kuonesha idadi, ambapo viambishi huongezwa mwanzoni mwa kitenzi katika lugha za kibantu na Kiswahili. Mfano:

Kiswahili                Kinyakyusa              Kisukuma                 Kinyiha

Wanalima               bhikulima                 bhalelema                 bhakulima

Analia                     ikulila                       Alelele                      Akulila

Kutokana na mifano hii tunaona kuwa lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu zinafanana kwa sababu hata katika kuonesha maumbo ya umoja na wingi zote huongeza viambishi mwanzoni mwa mzizi wa neno.

Pia sintaksia ya lugha ya lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu hufanana kwa kiasi kikubwa. Mfano jinsi ya mpangilio wa vipashio vyake na kuunda sentensi hufanana, yaani mpangilio wa maneno hufuata kanuni maalum ambazo hufanana katika Kiswahili na lugha za kibantu. Katika Kiswahili, sentensi inakuwa na pande mbili yaani kiima na kiarifu, katika kiima kipashio kikuu ni nomino na kiarifu kipashio kikuu ni kitenzi. Mfano:

Kiswahili   - Mama anakula

      Kihehe      -  Mama ilya

Kinyakyusa- Mama ikulya

Kindali       - mama akulya

Hivyo muundo wa kiima na kiarifu wa lugha za kibantu unafanana sana na muundo wa Kiswahili.

Mfumo wa sauti (fonolojia) wa lugha za kibantu  unafanana sana na mfumo wa kiswahili yaani mpangilio wa sauti katika kuunda silabi na miundo ya silabi. Mfano katika lugha ya Kiswahili hakuna muundo wa silabi funge, muundo asilia wa silabi za Kiswahili huishia na irabu pia hata katika lugha za kibantu silabi huishi na irabu. Mfano:

Kiswahili   -    baba       (k+I+K+I)

Kikurya    -     Tata       (K+I+K+I)     

Kiha         -    Data        (K+I+K+I)

Kipare      -    Vava       (K+I+K+I)

Kinyakyusa-  Tata         (K+I+K+I)

Kutokana na mifano hiyo tunaona kwamba mifumo ya sauti katika lugha za kibantu hufanana na mfumo wa sauti wa kiswahili. Hivyo lugha hizi ni za familia moja.

Mfumo wa ngeli za majina katika lugha ya Kiswahili hufanana na mfumo wa lugha za kibantu, hususani upachikwaji wa maumbo ya umoja na wingi na maumbo ya upatanisho wa kisarufi. Katika lugha ya Kiswahili viambishi vya umoja na wingi hupachikwa mwanzoni kabla ya mzizi wa neno, pia hali hujitokeza hata katika lugha za kibantu. Mfano.

                                   

                                       UMOJA               WINGI

        Kiswahili:        M-tu                      wa-tu

        Kinyakyusa:    Mu-ndu                 Bha-ndu

        Kinyiha:         Umu-ntu                Abha-ntu

        Kikurya:         Mo-nto                  Abha-nto

        Kiha:               Umu-ntu                abha-ntu

Kujitokeza kwa vipashio vya umoja na wingi kabla na baada ya mzizi wa neno ni dhahiri kuwa lugha hizi zinatokana na nasaba moja.

Pia lugha hizi hufanana katika upatanisho wa kisarufi, lugha za kibantu na Kiswahili huelekea kufanana viambishi vya upatanisho wa kisarufi hususani viambishi vya nafsi ambapo huanzia na silabi. Mfano:

                          Kiswahili     -     Mtoto       a-nalia                     

                                      Kindali       -    Umwana    a-kulila        

                                Kisukuma   -    Ng’wana    a-lelela

                                Kinyakyusa -   Umwana     i-kulila 

Hivyo tunaona kuwa katika lugha za kibantu na lugha ya Kiswahili viambishi vya upatanisho wa kisarufi hutokea mwanzoni mwa kitenzi ambavyo vyaweza kuwa konsonanti au irabu. Katika mifano hiyo hapo juu vimeanza na irabu, ambapo tunaona irabu  “a” katika lugha za Kiswahili, kindali na kisukuma na irabu “I” katika lugha ya kinyakyusa.

Pia lugha za kibantu na lugha ya Kiswahili ni za asili moja kutokana na kufanana katika uainishaji wa miundo ya maneno , Lugha za kibantu na Kiswahili zote ni lugha ambishi kutokana na kwamba maneno yake hususan vitenzi huundwa kwa kuambisha mofimu kwenye mzizi na kila mofimu ikiwa inawakilisha dhana maalum.(Wanjala, 2011).

Mfano;

Kiswahili:  Anaimba             a-na-imb-a

  -a-     Nafsi ya tatu umoja

 -na-     kiambishi cha wakati, kuonesha wakati uliopo

 -imb-   Mzizi wa kitenzi

-a-     kiambishi tamati

Kinyakyusa:  Ikwimba   -i-kwi-mb-a

                                    -i-    nafsi ya tatu umoja

                                 -kwi-   kiambishi cha wakati kuonesha wakati uliopo

                                  -mb-   mzizi wa kitenzi

                                   -a-     kiambishi tamati

Kihehe:  Alivemba      -a-kwi-mb-a

                                  -a-       nafsi ya tatu umoja

                                  -kwi-   kiambishi cha njeo kuonesha wakati uliopo

                                  -mb-    mzizi

                                   -a-      kiambishi tamati 

Pia Wanjala (2011) anaeleza kuwa ufanano wa lugha unaweza kujitokeza kwa bahati. Ambapo tunaona kuwa kuna maneno yanafanana katika utamkaji katika lugha mbili ambazo si za asili moja. Mfano :

Kiswahili                        Kiingereza

Makini                             Keen

Kata                                  cut

Lugha pia huweza kufanana kutokana na maingiliano ya kiisimu ya muda mrefu. Maingiliano haya hupelekea lugha moja kuchukua maneno ya lugha nyingine ambayo ina muingiliano nayo ya karibu. Mfano lugha nyingi za kibantu zilikopa maneno kutoka lugha za kigeni wakati wa ukoloni. Mfano:

Kiingereza                    Kinyakyusa           Kindari        

Spoon                            supuni                   supuni

Church                           Kyariki                 Chariki

School                           sukuru                    Sukuru

Pia, hata lugha ya Kiswahili ilikopa maneno mengi kutoka katika lugha ya kiarabu, kireno na kihindi kutokana na muingiliano wa muda mrefu kipindi cha ukoloni, hali hii imepelekea kuwepo kwa msamiati wa kiswahili unaofanana na msamiati wa lugha za kigemi.

Mfano:

Kiarabu                     Kiswahili

Shukran                     Shukrani

Ahsante                     Ahsante

Akhera                      Akhera

Kihindi                     Kiswahili

Gari                         Gari

Laki                         laki

Lakini                      Lakini

Kireno                 Kiswahili

Leso                       Leso

Meza                     Meza

Nanasi                   Nanasi

Isimu jamii pia hujikita katika kuangalia muachano wa lugha mbili au zaidi ambapo mambo yanayopelekea lugha kutofautiana ni hizi zifuatazo.

Lugha kutokuwa katika asili moja, lugha huweza kutofautiana kutokana na kutotokana na asili moja.Mfano tunaona kwamba richa ya kuwa lugha ya kinyakyusa na kiiraki zote zinapatikana Tanzania lakini lugha hizi mbili hazifanani kabisa katika vipengele vyake mbalimbali kutokana na kwamba lugha hizi si za asili moja.(wanjara,2012).

Mfano:

Umbali wa kijiografia huweza kupelekea lugha kutofautiana, Mwanaisimu linganishi anapotafuta sababu ya lugha kutofautiana katika vipengele mbalimbali vya kiisimu huangalia pia kigezo cha umbali, ambapo hali hii hupelekea lugha hizi kukosa muingiliano na kusababisha kuwepo tofauti kubwa katika lugha hizo.Mfano lugha ya Kiswahili na kiingerza zinatofautiana sana katika vipengele vya kiisimu kutokana na umbali wa kijiografia, tofauti hizo ni hizi zifuatazo:

Katika uainishaji wa ngeli za majina katika kuonesha umoja na wingi Kiswahili huweka viambishi mwanzoni mwa nomino mfano:

                      Umoja                            wingi

                        Mototo                          watoto

                        Chungwa                       machungwa

                         Darasa                          madarasa               

Lakini katika kiingereza idadi huweza kuoneshwa kwa njia tofauti  tofauti kunaweza kuwa na mpangilio ulio maalum au ule usio maalum mfano nomino child iliyo katika umoja, katika wingi ni children, nomino book katika umoja katika wingi huwa books.